8 maart: Wat is het Matilda-effect en zijn wetenschappers er het slachtoffer van?

Het Matilda-effect beschrijft het fenomeen waarbij vrouwelijke wetenschappers vaak worden beroofd van hun onderzoek ten gunste van mannen.

Jocelyn Bell, Lise Meitner, Rosalind Franklin… Deze namen, die bij de meesten onbekend zijn, zijn niettemin die van onderzoekers die aan de basis stonden van grote vooruitgang in de wetenschap. Ze zijn allemaal het slachtoffer geworden van het Matilda-effect, dit fenomeen dat vrouwelijke wetenschappers onzichtbaar maakt.

Dit idee kwam tot stand dankzij historicus Margaret Rossiter in de jaren tachtig en was gebaseerd op het werk van Robert King Merton, de socioloog die twee decennia eerder de ‘Matthew’-theorie ontwikkelde.

Toen was hij geïnteresseerd in hoe glorie volgens hem ongelijk wordt verdeeld. Robert King Merton bestudeerde deze situaties waarin alle erkenning wordt toegeschreven aan een persoon, die een persoonlijkheid wordt, ten koste van mogelijke familieleden die hebben deelgenomen aan het ontstaan ​​van deze roem.

Margaret Rossiter ging verder met dit concept toen ze besefte dat vooral vrouwelijke wetenschappers het slachtoffer waren van dit fenomeen. Ze noemde het resultaat van haar onderzoek het “Matilda-effect”, verwijzend naar de Amerikaanse socioloog en feministe Matilda Gage, die al in haar werk verwees naar de veelvuldige toeschrijving van de intellectuele actie van vrouwen aan mannen.

In deze gevallen wordt de betrokkenheid van onderzoekers, technici of wetenschappers geminimaliseerd of helemaal afgewezen ten gunste van iemand anders. De erkenning die aan hen toekomt, als die zich voordoet, verschijnt pas jaren na hun ontdekkingen.

Het Matilda-effect hangt nauw samen met het stereotype dat bètastudenten enigszins mannelijk zijn. Historisch gezien waren “vrouwen niet altijd in staat om wetenschap te beoefenen op een manier die expliciet was toegestaan”, herinnert Aline Aubertine zich, voorzitter van de Society of Women Engineers en directeur van het Higher Institute of Electronics in Parijs (Isep).

“Het kostte meisjes tijd om het recht te krijgen om alleen naar het baccalaureaat te gaan”, dus het hoger wetenschappelijk onderwijs opende niet meteen de deuren voor hen. “Dit zijn de objectieve moeilijkheden die beetje bij beetje zijn verdwenen, maar gedurende deze tijd is het stereotype gecementeerd”, legt Alain Obertin uit.

Het verhaal van Lise Meitner is daar een goed voorbeeld van. De tweede vrouw die promoveerde aan de Universiteit van Wenen, moest enige tijd in de kelder van Fischer’s laboratorium in Berlijn werken, omdat de instelling destijds niet openstond voor vrouwen.

Ze ontdekte het principe van kernsplijting in samenwerking met twee chemici, Otto Hahn en Fritz Strassmann, die in 1944 de Nobelprijs voor dit onderzoek kregen. Lise Meitner, die joods was en nazi-Duitsland moest ontvluchten om haar toevlucht te zoeken in Zweden, wordt niet eens genoemd als co-auteur in de publicatie.

Voorbeelden dateren uit de elfde eeuw

Rosalind Franklin, een in Engeland geboren scheikundige, onderging hetzelfde lot. Hoewel het een belangrijke rol speelde bij het ontdekken van de structuur van DNA, verscheen het gewoon in de dankbetuigingen bij publicatie van onderzoeksresultaten. James Watson en Francis Crick wonnen in 1962 de Nobelprijs voor Geneeskunde.

Astrofysicus Jocelyn Bell, van haar kant, bouwde haar eigen radiotelescoop waarmee ze in 1967 wat later “pulsars” werden genoemd (extreem intense sterren die een straal elektromagnetische straling uitzenden) kon detecteren. De laatste studie werd echter gepubliceerd onder de naam van Anthony Hewish, directeur van zijn in 1974 Nobelprijswinnende proefschrift in de natuurkunde.

Er zijn nog oudere voorbeelden waaruit blijkt dat vrouwelijke wetenschappers altijd hebben bestaan, ook al zijn ze door omstandigheden in de minderheid. In de achttiende eeuw werden de werken van Newton vertaald door Émilie du Châtelet, beweert Aline Aubertine. Er was een rivaliteit tussen haar en Voltaire.”

Geen vrouwelijk rolmodel

Voorafgaand hieraan, in de elfde eeuw, schreef de Italiaanse arts en chirurg Trotula van Salerno: “Gynaecologische zorg.” Nadat het in de Middeleeuwen het naslagwerk over gynaecologie werd, werd het in verschillende talen vertaald, maar het werd toegeschreven aan een man. In die tijd had het gewoon geen zin dat een vrouw de functie van arts kon uitoefenen.

In tegenstelling tot wat men zou denken, heeft het Matilda-effect dat deze vrouwelijke geleerden decennia of zelfs eeuwen geleden ervoeren nog steeds gevolgen. Door uit de geschiedenis te verdwijnen, verdwenen ook Rosalind Franklin, Emilie du Châtelet en de anderen uit de leerboeken.

Omdat meisjes onzichtbaar zijn geworden, ontbreekt het de jonge meisjes van vandaag aan wetenschappelijke rolmodellen waarmee ze zich kunnen identificeren en lijden ze nog steeds onder de gevolgen van het stereotype volgens welke technische en wetenschappelijke beroepen meer mannelijk dan vrouwelijk zijn.

Volgens Catherine Ladoss, voorzitter van het “pariteitscomité” van de Hoge Raad voor de gelijkheid van vrouwen en mannen (HCE), is dit “een vicieuze cirkel: hoe minder vrouwelijke wetenschappers verschijnen, hoe minder ze andere meisjes laten zien dat het mogelijk is om ze te volgen.”